گزارش شده است که ایران صدها موشک بالستیک در اختیار روسیه قرار داده است؛ موضوعی که در همکاری نظامی بین این دو کشور یک نقطهی عطف است و میتواند تحولی بسیار مهم باشد. رویترز در تاریخ ۲ اسفند در گزارشی جزئیاتی را دربارهی ارائهی حدود ۴۰۰ موشک، از جمله تعداد زیادی از تسلیحات بالستیک کوتاهبرد فاتح-۱۱۰ را تشریح کرد. پرتابههایی مانند ذوالفقار میتوانند اهدافی را در فاصلهی ۳۰۰ تا ۷۰۰ کیلومتری (۱۸۶ تا ۴۳۵ مایلی) مورد اصابت قرار دهند.
چنین اقدامی نه تنها از تعمیق روابط نظامی حکایت دارد، بلکه نشانگر تغییر رویکرد استراتژیک ایران به سمت موضع قاطعتر در روابط خارجی خود است؛ بهویژه در زمینهی تعاملات خود، از یک سو با غرب و از سوی دیگر با قدرتهای غیرغربی.
زمینهی حقوقی و سیاسی
از منظر فنی و حقوقی، اگر ایران در این زمان بخواهد به روسیه موشکهای بالستیک بفرستد، احتمالاً به انقضای محدودیتهای شورای امنیت سازمان ملل در مهرماه/ اکتبر ۲۰۲۳ مرتبط است.
پاییز گذشته، دبیرخانهی سازمان ملل متحد به کشورهای عضو سازمان ملل اعلام کرد که مقررات بند ۳، ۴ و ۶ ضمیمهی B قطعنامهی ۲۲۳۱ شورای امنیت، رسماً پایان یافته است. این قطعنامه که مهر تأییدی بود بر توافق هستهای ۱۳۹۴ ایران، برای هشت سال محدودیتهایی را بر برنامهی موشکی بالستیک ایران اعمال میکرد؛ این محدودیتها به طور خودکار در مهرماه منقضی میشدند.
اگرچه ایالات متحده و اتحادیهی اروپا اعلام کردند که مستقل از سازمان ملل محدودیتهای موشکی را علیه ایران حفظ خواهند کرد، مقامات ایرانی در آن زمان صراحتاً بر لزوم پایاندادن به "تمامی اقدامات محدودکننده و تحریمهای موجود، در سطح ملی یا منطقهای" تأکید کردند. موضعی که روسیه بی درنگ آن را تأیید کرد.
فراتر از جنبههای رسمی و قانونی، تصمیم گزارششدهی تهران مبنی بر صادرات موشک به مسکو، از حداقل دو تحول مهم حکایت دارد. اول، جدیت در ارتقای روابط با روسیه به یک مشارکت راهبردی واقعی، به ویژه در حوزهی نظامی-امنیتی؛ و دوم، ناامیدی نسبت به دیپلماسی با غرب به طور کلی، و احیای توافق هستهای ۱۳۹۴ به طور خاص.
یک منبع بلندپایهی سیاسی ایرانی که از گفتمان داخلی آگاهی دارد، با شرط فاش نشدن نامش به امواج.میدیا گفت: "این ممکن است واکنشی باشد به آمریکا، که همهی راهکارهای طرف ایرانی را رد کرده و همهی درها را بسته است." این منبع ایرانی به طور مشخص به عدم پیشرفت در احیای توافق هستهای اشاره کرد. وی افزون بر این، به مناقشه بر سر دسترسی تهران به ۶ میلیارد دلار از پول خود بر اساس قرارداد مبادلهی زندانیان با واشنگتن در سال گذشته اشاره کرد. هرچند این پول تنها به منظور تجارت منطبق با تحریمها قابل استفاده است، برخی از قانونگذاران آمریکایی به دلیل حملهی غافلگیرکنندهی فلسطینیان به اسرائیل در مهرماه خواستار مسدودشدن مجدد منابع مالی ایران شدهاند.
انگیزهی دوباره
علاقهی ایران به تقویت همکاری نظامی با روسیه موضوع جدیدی نیست. جمهوری اسلامی سالهاست که سامانههای پدافند هوایی مختلف ساخت روسیه، از جمله سامانهی موشکی اس-۳۰۰ را به کار گرفته است.
از زمان حملهی روسیه به اوکراین در اسفندماه ۱۴۰۰، عنصر نظامی در روابط دوجانبه بسیار گستردهتر شده است. ایران در کنار حمایت از تلاشهای روسیه برای بومیسازی تولید پهپاد، پهپادهای شاهد را به این کشور صادر کرده، که در جنگ نیز مورد استفاده قرار گرفتهاند. با این حال،همزمان با هشدارهای واشنگتن، تهران از صادرات موشکهای بالستیک خودداری کرده بود.
تغییر رفتار ایران میتواند ناشی از آن باشد که جنگ حماس و اسرائیل و بیثباتی کلی حاصل از آن در منطقه، محاسبات را بر هم زده است. اگرچه شبکهی متحدان منطقهای ایران در «محور مقاومت» تحت رهبریاش عموماً عملکرد خوبی در برابر اسرائیل و آمریکا داشته است، اما جنگ غزه کاستیهای این محور را در تضمین امنیت ایران آشکار کرده است.
در پی کشتهشدن سه سرباز آمریکایی در بهمنماه به دست گروههای مسلح عراقی در اردن، جنگطلبان در واشنگتن خواستار حملهی تلافیجویانهی مستقیم به ایران شدند. این موضوع نگرانیهایی جدی را در تهران برانگیخت. افزون بر این، بریتانیا و ایالات متحده اغلب ایران را مسئول حملات جنبش انصارالله یمن، که به حوثیها شهرت دارد، در دریای سرخ میدانند. گزارشهایی مبنی بر اینکه آمریکا محمولههای تسلیحاتی ایران که به حوثیها ارسال شده را کشف کرده است، اوضاع را برای جمهوری اسلامی پیچیدهتر میکند.
به طور کلی، تحولات اخیر نشان داده است که اگرچه شبکهی ائتلاف منطقهای ایران ممکن است در ایجاد دردسر جدی برای ایالات متحده مؤثر باشد، اما اگر واشنگتن دست به حملهی نظامی مستقیم به ایران زند، این محور محدودیتهایی جدی در ارائهی بازدارندگی مؤثر خواهد داشت. بنابراین برای جبران این کمبود، تهران احتمالاً در حال بررسی تشکیل یک ائتلاف نظامی با قدرتهای بزرگ دوست، مانند روسیه و احتمالاً چین است.
امید به بدهبستان
در ازای موشکهای بالستیک ایران، روسیه احتمالاً میتواند به تقویت عناصر قابل توجهی از بازدارندگی غیراتمی ایران کمک کند.
در دو سال گذشته، گمانهزنیهایی وجود داشت مبنی بر صادرات ۲۲ فروند جنگندهی سوخو-۳۵ (سو-۳۵) و بالگردهای تهاجمی میلمی-۲۸ از روسیه به ایران. در این شرایط، گزارشهایی منتشر شد مبنی بر انتقال مربیان رزمی یاک-۱۳۰ به ایران، در میانهی شایعاتی مربوط به کار ساختوساز در یک پایگاه هوایی زیرزمینی، که احتمالاً در انتظار ورود سو-۳۵ بوده است.
در حالی که تحویل جتهای جنگنده در روابط دوجانبه یک جهش محسوب میشود، برخی ناظران تأکید دارند که "ارزش واقعی چنین انتقالی در پیامهای سیاسی نهفته در آن است، و اینکه چگونه این اقدام مجموعهی نظامی-صنعتی ایران را قادر میسازد قابلیتهای تولیدی خود را از نظر توسعهی موتور و الکترونیک هوانوردی به روسیه نزدیکتر کند." در مورد دفاع هوایی، ایران حتی ممکن است نیازی به واردات سامانههای اضافی از روسیه نداشته باشد، اما میتواند سامانههای بومی خود را از طریق انتقال دانش و فناوری روسیه ارتقا دهد.
نکتهی مهم این است که همانطور که برخی از تحلیلگران -از جمله علی واعظ از گروه بینالمللی بحران- استدلال میکنند، ذهنیت در حال تغییر ایران نسبت تهدید ناشی از جنگ غزه، میتواند علاوه بر این، تهران را به سمت تصمیمگیری به توسعهی قابلیتهای بازدارندگی اتمی، یعنی سلاحهای هستهای، سوق دهد. اگر قرار باشد چنین تصمیمی اخذ شود، ایران باید روسیه را در اختیار داشته باشد، یا حداقل اطمینان حاصل کند که مسکو هیچ مانع بزرگی ایجاد نخواهد کرد. این ملاحظه نیز ممکن است در محاسبات تهران نقش داشته باشد.
با توجه به گزارشهایی مبنی بر احتمال استقرار تسلیحات اتمی روسیه در فضا، به نظر میرسد که آستانهی منع گسترش تسلیحات هستهای مسکو در حال تغییر است. این به طور بالقوه میتواند پذیرش ایران هستهای را نیز شامل شود.
نگاهی به پیش رو
اگر تهران تصمیم به انتقال موشکهای بالستیک به مسکو گرفته باشد، چنین تصمیمی دست کم تا حدودی ناشی از ناامیدی از چشمانداز دیپلماسی با غرب است.
یکی از ملاحظات مهمی که ایران را به انتقال پهپاد، و نه موشک به روسیه سوق داده بود، نگرانی از واکنش غرب بود؛ چه در قالب تحریمهای جدید و چه حتی فعالسازی مکانیسم موسوم به "اسنپبک" توافق هستهای ۱۳۹۴، که میتواند تحریمهای شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران را بازگرداند. این ملاحظه ممکن است دیگر چندان برای تهران مهم نباشد.
در واقع، بالاگرفتن جنگ غزه، مذاکرات غیرمستقیم بین تهران و واشنگتن بر سر تفاهم دیپلماتیک را متوقف کرده است. همزمان، آمریکا و متحدانش به طور فزایندهای به دلیل اقدامات شرکای جمهوری اسلامی در مناطقی مانند عراق و یمن، بر ایران فشار میآورند.
در نهایت باید توجه داشت که جنبهی امنیتی روابط ایران و روسیه اخیراً به طور فزایندهای برجسته شده است. علی اکبر احمدیان، دبیر شورای امنیت ملی ایران، و همتای روس وی نیکولای پاتروشف، از ابتدای سال ۲۰۲۴ تاکنون دوبار ملاقات کردهاند؛ یکبار نشستی دوجانبه در مسکو و دیگری در حاشیهی نشستی چندجانبه در قرقیزستان. در کنار ملاحظات فوق، ایران مشتاق است در مناطق همسایهی مشترکشان همکاری روسیه را داشته باشد.
تهدید تروریسم و بیثباتی از جانب افغانستان به طور فزایندهای مایهی نگرانی ایران است. در قفقاز جنوبی، تهران نگران گسترش نفوذ اسرائیل و همچنین احتمال وقوع جنگ جدید بین ارمنستان و آذربایجان است که برای ایران نیز پیامدهای استراتژیک منفیای به همراه خواهد داشت. در هر دو مورد، تهران امیدوار است که همکاری با مسکو بتواند برخی از نگرانیهایش را رفع کند.
در نهایت، در حالی که ارسال موشکهای بالستیک ایران به روسیه به خودی خود یک پیشرفت بسیار مهم است، اما تنها یک قطعه از یک پازل بزرگتر است: یعنی همکاریهای نظامی و امنیتی فزاینده بین مسکو و تهران.