رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، روز ۸ اردیبهشت/ ۲۸ آوریل برای اولین‌بار در پنج سال گذشته، طی یک سفر رسمی به عربستان سعودی رفت. این سفر در پی یک سال تلاش برای از سرگیری روابط صورت گرفت. روابط میان این دو بازیگر منطقه‌ای، پس از قتل جمال خاشقچی، روزنامه‌نگار سعودی، در کنسولگری عربستان در استانبول در سال ۱۳۹۷/ ۲۰۱۸، شدیداً رو به وخامت گذاشته بود.

تلاش‌های ترکیه برای متهم کردن مسئولین قتل خاشقچی، شدیداً به وجهه‌ی محمد بن سلمان آل سعود، ولیعهد عربستان -که به بسیاری بر این باور بودند که صدور دستور این قتل از جانب او بوده است- آسیب رساند و او را در سطح بین‌المللی منزوی کرد. با این حال، علی‌رغم تلاش ترکیه برای روشن کردن واقعیت این رخداد، تجارت با عربستان در عرصه‌ی جهانی همچنان تا حد زیادی به روال معمول ادامه یافت و درخواست‌های آنکارا برای برقراری عدالت بی‌پاسخ ماند.

هموار شدن راه برای از سرگیری روابط

در ترکیه، پرونده‌ی حقوقی علیه افرادی که در قتل خاشقچی دخیل بودند، بیش از یک سال متوقف شد، چراکه دادگاه قادر نبود اظهارات ۲۶ متهم عربستانی را که به صورت غیابی محاکمه می‌شدند، بشنود. سال گذشته، ابراهیم کالین، سخنگوی ریاست‌جمهوری ترکیه، تلویحاً اعلام کرد که آنکارا برای اجرای عدالت هرچه که می‌توانسته، انجام داده است و کار دیگری از دستش ساخته نیست. در نهایت، ترکیه این پرونده‌ی قتل را -بنا به درخواست عربستان- در اسفند گذشته/ مارس سال جاری، به عربستان منتقل کرد. این امر از جمله اقداماتی بود که زمینه را برای عادی‌سازی روابط بین این دو کشور فراهم کرد. هرچند ترکیه از وقوع این قتل بسیار آزرده‌خاطر بود، پی برد که دارد پرونده‌ای را پیگیری می‌کند که به بن‌بست رسیده است و سایر بازیگران، که مشغول مشارکت مجدد با محمد بن سلمان هستند، آن را نادیده گرفته‌اند.

رئیس‌جمهور ترکیه در سفر به جده با ملک سلمان بن عبدالعزیز آل سعود و ولیعهد دیدار کرد. در مقایسه با رسانه‌های ترکیه، رسانه‌های عربستانی، علاقه‌ی بیشتری به انتشار تصاویری از دست‌دادن و در آغوش گرفتن اردوغان و بن سلمان داشتند. در حالی که این برخوردهای گرم را می‌توان نشانه‌ای رسمی از عادی‌سازی روابط تلقی کرد -به‌ویژه با توجه به این‌که عملاً ولیعهد حکومت عربستان را بر عهده دارد- اما پیام‌های دیگری نیز می‌توان از آن برداشت کرد. در واقع، می‌توان این طور گفت که برخورد دوستانه با اردوغان، به بن سلمان کمک می‌کند وجهه‌ی آسیب‌دیده‌ی خود را در جهان عرب و اسلام ترمیم کند.

انگیزه‌های واقعی عادی‌سازی روابط

آن‌طور که اردوغان اعلام کرد، ترکیه نیز مانند عربستان، آرزوی آغاز همکاری‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی "دوجانبه و سودمند" را در سر دارد. با این حال، بسیاری از ناظران بر این باورند که این عادی‌سازی روابط، تقریباً تنها به دلیل مشکلات اقتصادی ترکیه و تحریم غیررسمی صادرات ترکیه از جانب ریاض است.

علی شهابی، تحلیلگر عربستانی که از روابط نزدیکی با تصمیم‌گیرندگان ریاض برخوردار است، گفته است "اردوغان منزوی شد و با ضررهای اقتصادی هنگفت ناشی از تحریم اقتصادی و تحریم سفر، بهای اقتصادی گزافی پرداخت کرد. به همین دلیل او کسی است که به عربستان می‌آید." دینا اسفندیاری، از گروه بین‌المللی بحران نیز همین روایت را تکرار کرد. او بر این عقیده است که "محرک اصلی ِ اصلی" این دیدار، منافع اقتصادی ترکیه است. این روایت تنها به چند ناظر محدود نمی‌شود، بلکه گفتمان غالب است و به طور گسترده‌ای از سوی تحلیلگران، کارشناسان و رسانه‌ها ترویج می‌شود و به چالش نیز کشیده نمی‌شود.

با این حال، این‌که فرض کنیم عادی‌سازی روابط آنکارا و ریاض فرآیندی یک طرفه است -و بیش از حد بر عوامل اقتصادی به عنوان پیش‌ران اصلی تأکید داشته باشیم- در بهترین حالت نشان‌دهنده‌ی درکی تحریف‌شده از جریانات موجود است. در واقع، داده‌های موجود حاکی از آن است که تجارت ترکیه با عربستان در حد متوسط بوده، و حتی از برخی جهات نسبت به حجم اقتصاد ترکیه، ناچیز بوده است. این موضوع نه تنها در حال حاضر صادق است، بلکه برای سال‌های ۹۵-۱۳۹۴/ ۱۶-۲۰۱۵ نیز صدق می‌کند؛ زمانی که روابط این دو قدرت منطقه‌ای، در اوج خود بود.

واقعیت این است که تجارت سالانه‌ی ترکیه با عربستان، هیچگاه از ۵.۸ میلیارد دلار و یا تنها ۱.۵ درصد از مبادلات تجاری بین‌المللی ترکیه فراتر نرفته است. با وجود تحریم غیررسمی صادرات ترکیه از سوی عربستان، که در سال ۱۳۹۹/ ۲۰۲۰ آغاز شد، تجارت در سال گذشته به کمی بیش از ۳.۵ میلیارد دلار رسید.

از نظر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، جریان ورودی از عربستان -که در سال ۱۳۸۷/ ۲۰۰۸ به اوج خود رسید- به سختی ۱٪ از کل دریافتی ترکیه را طی سال‌های ۱۴۰۰-۱۳۸۴/ ۲۱-۲۰۰۵ تشکیل می‌دهد.

افزون بر این، از نظر گردشگری، که یکی از اجزای حیاتی اقتصاد ترکیه محسوب می‌شود، عربستان سهم قابل توجهی نداشته است. در سال ۱۳۹۷/ ۲۰۱۸، که تعداد مسافران عربستانی به مقصد ترکیه، با تقریباً ۷۵۰,۰۰۰ نفر، به اوج خود رسید، این تعداد کم‌تر از ۲ درصد از گردشگران خارجی‌ای را تشکیل می‌داد که در آن سال به ترکیه سفر کردند.

به عبارت دیگر، در حالی که بی‌گمان اقتصاد ترکیه با چالش‌هایی روبه‌روست، بعید است که عوامل اقتصادی تنها انگیزه‌ی اردوغان در پیگیری عادی‌سازی روابط با عربستان باشد. عوامل ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی، دست بالا را در شکل‌دهی به روابط دوجانبه دارند.

این تحولاتی که طی دهه‌ی گذشته مشهود بوده‌اند، عمدتاً تحت تأثیر پارامترهای سیاسی و نه اقتصادی، عربستان و ترکیه را به یکدیگر نزدیک‌تر یا از هم دور کرده‌اند. روابط آن‌ها، به ویژه تا حد زیادی تحت تأثیر سیاست‌های منطقه‌ای ایالات متحده و ایران، و همچنین پیامدهای امنیتی این سیاست‌ها شکل گرفته است. از سال ۱۳۹۶/ ۲۰۱۷، با اضافه شدن نفوذ فزاینده‌ی محمد بن سلمان بر سیاست خارجی عربستان به عنوان یک عامل جدید و قدرتمند، این معادله پیچیده‌تر شده است.

چشم‌انداز مسیر روابط

پارامترهای غالب ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی روابط عربستان و ترکیه، و همچنین فقدان یک وابستگی متقابل اقتصادی پیچیده، نشان می‌دهد که هنوز برای جشن آشتی خیلی زود است، چه برسد به تصور مسیر روابط در سال‌های آینده.

در حالی که ترکیه و عربستان ممکن است در ارتقای روابط خود، به پیشرفت‌هایی دست یافته باشند، روابط آن‌ها همچنان شکننده خواهد بود و در برابر بسیاری از متغیرها حساس است.

اول این‌که روابط عربستان و ترکیه چندان نهادینه نشده است. این بدان معنی است که عادی‌سازی به شدت به روابط شخصی بین اردوغان و محمد بن سلمان بستگی دارد. به گفته‌ی یکی از مقامات سعودی که نامش فاش نشده است، "او [اردوغان] بیشتر از ما به ما نیاز دارد و او کسی است که به نزد ما سفر می‌کند. این موضع او برایش ضرری میلیاردی داشته است. هر معامله‌ای طبق شرایط ما خواهد بود." اگر این اظهارات را نمایانگر و نماینده‌ی حال و هوای عمومی در ریاض در نظر بگیریم، می‌توان استدلال کرد که شرایط گسترده‌تر و اساسی‌تر، در عربستان به خوبی درک نشده است. در غیر این صورت، چنین نگرش متعصبانه‌ای تنها نشان می‌دهد که آشتی احتمالاً پایدار نیست.

دوم، برخلاف روند عادی‌سازی روابط ترکیه و سایر کشورهای منطقه مانند مصر، اسرائیل و امارات، هیچ برنامه‌ی مشخصی در سطوح اقتصادی و سیاسی و اطلاعاتی بین آنکارا و ریاض وجود ندارد. وجود چنین برنامه‌ای می‌تواند به خوبی نشان دهد ‌که روابط دوجانبه به کجا می‌رود.

سوم، تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی که منجر به عادی‌سازی روابط عربستان و ترکیه در مرحله‌ی کنونی شده است، یکنواخت و ثابت نیست. بنابراین تغییرات احتمالی در این مناسبات ممکن است روابط دوجانبه تحت تأثیر قرار دهد. عواملی که باید دقیق‌تر مشاهده شوند عبارتند از: انتخابات سراسری ریاست‌جمهوری ترکیه در سال ۱۴۰۲/ ۲۰۲۳ و انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در سال ۱۴۰۳/ ۲۰۲۴، سرنوشت توافق هسته‌ای سال ۱۳۹۴/ ۲۰۱۵ ایران، و وضعیت داخلی عربستان در بحبوحه انتقال رهبری در این کشور.

در نهایت، صرف نظر از خلوص نیت برای آشتی، عادی‌سازی روابط عربستان و ترکیه بر پایه‌های متزلزلی استوار است و می‌تواند دستخوش تغییرات شود. تنها چیزی که مسلم است، این است که پایداری آشتی این دو کشور در دوره‌ی پیش رو، مورد آزمایش قرار خواهد گرفت.