نگرانی هیئت هماهنگی چندپاره‌ی شیعیان عراق از قدرت‌گیری هیئت تحریر شام در سوریه

عمار حکیم، رهبر جنبش حکمت، قیس خزعلی، رهبر عصائب اهل حق، و فالح الفیاض، رئیس واحدهای بسیج مردمی عراق، در مراسم یادبود رئیس‌جمهور فقید ایران، ابراهیم رئیسی؛ تهران، ایران، ۵ خرداد ۱۴۰۳/ ۲۵ می ۲۰۲۴. (عکس از وبسایت رهبر ایران)

شرح خبر: در پی سقوط بشار اسد، رهبر سابق سوریه، بالادستان سیاسی شیعه‌ی عراق اکنون با یک تغییر اساسی در موازنه‌ی قدرت منطقه مواجهند. مواضع متفاوتر افراد در هیئت هماهنگی شیعیان، اختلاف‌نظرهای نهفته بین سران اصلی ائتلاف حاکم را نمایان‎تر ساخته است. از جمله‌ی این شکاف‌های نوظهور می‌توان به اختلافات بر سر پاسخ عراق به رهبران جدید اسلام‌گرای سنی سوریه و روابط بغداد با تهران که بیش‌از‌پیش تحت فشار است اشاره کرد.

پوشش خبری: رهبران برجسته گروه‌های متحد ایران -از جمله ابوآلا الولائی، هادی العامری و قیس الخزعلی- از زمان سقوط اسد، از اظهارنظر در مورد رویدادهای سوریه خودداری کرده‌اند. این می‌تواند نشان‌دهنده‌ی عدم اجماع در مورد نحوه‌ی نگرش به وضعیت باشد.

محمد صالح، پژوهشگر، خاطرنشان کرد که شبکه‌ی العهد، وابسته به عصائب اهل حق به رهبری خزعلی، داده‌نمایی منتشر کرده و اسد را در کنار صدام حسین، رهبر مخلوع عراق (۱۳۵۸ تا ۱۳۸۲/ ۱۹۷۹ تا ۲۰۰۳) به تصویر کشده است. نظر به این‌که اسد و هم‌پیمانان عراقی ایران ظاهراً زیر چتر «محور مقاومت» شریک بودند، چنین اقدامی قابل توجه است.
در همین حال، مقامات عراقی در ۲۰ آذر/ ۱۰ دسامبر با تغییری جزئی در لحن در مورد نیروهای این ائتلاف، بر ضرورت حضور ایشان در بحبوحه‌ی تلاش‌ها برای محافظت از کشور در برابر "تروریسم" تأکید کردند.

لاوک غفوری، روزنامه‌نگار عراقی، در پستی در توییتر/ X سکوت رهبران مورد حمایت ایران را با دیگر چهره‌های "عملگرا‌تر" در هیئت هماهنگی حاکم که از حق سوری‌ها برای"شکل دادن آینده‌شان" حمایت می‌کنند، مقایسه کرد.

عمار الحکیم، رهبر جنبش حکمت ظاهراً با روحیه‌ای مصالحه‌جویانه خواستار یک روند قانونی در سوریه شد که از طریق "فرآیند سیاسی انتقالی و دموکراتیک" محقق شود.

دیدگاه‌های بیان‌شده از سوی نخست‌وزیران سابق عراق نیز بینشی از طیف متنوعی از واکنش‌ها به رویدادهای سوریه در میان بالادستان شیعه ارائه می‌دهد.

حیدر العبادی (۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷/ ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸) خوشبینانه‌ترین لحن را داشت و ابراز امیدواری کرد که در آینده شاهد سوریه‌ای "یکپارچه، امن و در صلح با خود و جهان" باشد.
نوری المالکی (۱۳۸۵ تا ۱۳۹۳/ ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۴) -رئیس بلوک دولت قانون- واکنش ملایم‌تری داشت و خواستار احترام به "اراده‌ی برادرانمان، مردم سوریه" شد.
عادل عبدالمهدی (۱۳۹۷ تا ۱۳۹۸/ ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰) در یک پست رمزی وقایع سوریه را یک پیروزی برای اسرائیل خواند و نسبت به "عواقب جدی" ناشی از سقوط اسد هشدار داد.

محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر فعلی، بر "لزوم حفظ امنیت، تمامیت ارضی و امنیت مردم سوریه تأکید کرد.

سودانی احتمالاً با اشاره به امنیت مسلمانان شیعه، "اهمیت جلوگیری از آسیب به مردم سوریه یا مقدسات مذهبی‌شان" را در عین احترام به "تنوع قومی، مذهبی و اجتماعی" سوریه مورد تأکید قرار داد.
نخست‌وزیر افزود که عراق متعهد به همکاری با کشورهای عربی و کشورهای همسایه برای کمک به مردم سوریه و ایجاد امنیت و ثبات در منطقه است.

زمینه/تحلیل: تحلیلگران مدت‌هاست که همکاری میان گروه‌های مسلح شیعه عراقی و اسد را رابطه‌ای مبتنی بر منافع متقابل می‌دانند، نه از روی همدلی یا نزدیکی. در میان متحدان عراقی ایران، حرکت حزب‌الله النجبا فعال‌ترین در سوریه بوده است.

درگیری داخلی سوریه از آغازش در سال ۱۳۸۹/ ۲۰۱۱ منشأ بی‌ثباتی برای عراق بوده است. دو کشور ۶۱۸ کیلومتر (۳۸۴ مایل) مرز مشترک دارند که عراق را در برابر تهدیدات امنیتی ناشی از همسایه‌ی غربی خود آسیب‌پذیر می‌کند.

از نظر سیاسی، سقوط اسد اختلافات جاری در میان بالادستان حاکم عراق را آشکار کرده است. گروه‌های وابسته به ایران در واحدهای بسیج مردمی (حشدالشعبی) به طور تاریخی از اسد حمایت کرده‌اند. رهبران آن‌ها اکنون احتمالاً نگران پیامدهای حکومت اسلامگرایان سنی در دمشق هستند.

یکی از تأثیرات فوری بر گروه‌های مسلح شیعه ممکن است افزایش چالش‌ها برای مسیرهای تجاری سودآور زمینی به سمت شام باشد. چنین ضرری می‌تواند برخی از منابع درآمد آن‌ها را کاهش دهد.

سقوط دمشق به دست گروه اسلامگرای سنی هیئت تحریر شام و دیگر نیروهای مخالف مقارن شد با مجمع دوحه، همایش سالانه‌ای که جامعه‌ی دیپلماتیک و سیاست منطقه‌ای و بین‌المللی را گرد هم می‌آورد.

وزرای خارجه‌ی ایران، روسیه و ترکیه در حاشیه‌ی نشست دوحه در ۱۷ آذر/ ۷ دسامبر برای "بحث در مورد وضعیت سوریه" در قالب روند آستانه دیدار کردند.
وزرای خارجه‌ی مصر، اردن، عراق، قطر و عربستان سعودی نیز به عنوان ناظر به این نشست ملحق شدند و بیانیه‌ی مشترک متعاقب آن خواستار راه‌حل سیاسی، پایان‌دادن به عملیات نظامی و حفاظت از غیرنظامیان "در برابر پیامدهای این بحران" شدند.

چشم‌انداز: عراق احتمالاً همچنان به امنیت مرزهای خود برای جلوگیری از هرگونه تسری ناآرامی احتمالی از سوریه اولویت خواهد داد.

از نظر دیپلماتیک، عراق ممکن است برای ایفای نقش میانجی در گفتگوها و مذاکرات منطقه‌ای آتی با هدف ایجاد ثبات در سوریه آماده شود. چنین ابتکاری می‌تواند در ارتباط با تکرار احتمالی همایش بغداد در سال آینده صورت گیرد.
در کوتاه‌مدت، پویایی‌های سیاسی پراکنده در عراق می‌تواند مانع از یک موقعیت جمعی شود، به خصوص اگر اختلافات بین اعضای هیئت هماهنگی عمیق‌تر شود. ممکن است با آماده‌شدن این کشور برای انتخابات پارلمانی در سال ۱۴۰۴/ ۲۰۲۵، چنین اختلافی شدیدتر شود.
در میان‌مدت، سودانی در حالی که عراق را از دل بحران هدایت می‌کند، باید به دقت موقعیت خود را تعیین کند. اگر پیش‌بینی‌ها درباره‌ی ایران به شدت تضعیف‌شده رنگ واقعیت بپذیرد، کارزار ادامه‌دار نخست‌وزیر برای رسیدن به موقعیتی مستقل از تهران -در حالی که به دور دوم نخست‌وزیری چشم دوخته است- می‌تواند مشوق باشد.