آیا عادی‌سازی روابط ایران و مصر در مراحل نهایی است؟

دیدار مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، با همتای مصری خود، عبدالفتاح السیسی؛ قاهره، مصر، ۲۹ آذر ۱۴۰۳/ ۱۹ دسامبر ۲۰۲۴. (عکس از وبسایت ریاست‌جمهوری ایران)

شرح خبر: ایران و مصر از سال ۱۴۰۰، ابتدا پشت پرده و بعد به صورت علنی، برای احیای کامل روابط دیپلماتیک، پس از بیش از چهار دهه قطع ارتباط، در تلاش بوده‌اند. با توجه به تعاملات فشرده طی سال گذشته، اکنون به نظر می‌رسد که تهران اطمینان دارد در پی سفر "تاریخی" رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان به قاهره، سفارتخانه‌ها به طور کامل بازگشایی خواهند شد.

پوشش خبری: پزشکیان در تاریخ ۲۹ آذر با همتای مصری خود عبدالفتاح السیسی در حاشیه‌ی اجلاس سازمان همکاری اقتصادی دی-۸ دیدار کرد.

تصاویری که دفتر پزشکیان منتشر کرده، نشان می‌دهد که سیسی با گرمی از رئیس‌جمهور ایران استقبال کرده و در پایتخت اداری جدید مصر پذیرای وی شده است. این دو در ادامه به‌صورت جداگانه نیز دیدار داشتند.
بنا بر بیانیه‌ی دفتر ریاست‌جمهوری ایران، پزشکیان و سیسی افزون بر گفتگو در خصوص درگیری‌های منطقه‌، از "گام‌های مثبت اخیر" برای احیای روابط تمجید کرده و "ابراز امیدواری" کردند که این تلاش‌ها تا "تحقق کامل روابط" ادامه یابد.

عباس عراقچی، وزیر امور خارجه‌ی ایران که در این سفر پزشکیان را همراهی می‌کرد، در مصاحبه‌ای با شبکه‌ی تلویزیونی الغد مصر که در تاریخ ۳۰ آذر پخش شد، به‌طور مختصر درباره‌ی روابط دوجانبه صحبت کرد.

عراقچی تاریخ و تمدن دو کشور را ارج نهاد و تأکید کرد که "تقویت همکاری و هماهنگی" در نهایت "در راستای منافع و مصالح کل کشورهای منطقه و جهان اسلام" خواهد بود.
این سفر دومین سفر عراقچی به مصر از زمان انتصابش به‌عنوان وزیر خارجه در مرداد ۱۴۰۳ بود.
برخلاف سفر اولش در مهر ۱۴۰۳، عراقچی این‌بار از اماکن مقدس شیعیان در قاهره، از جمله مسجد سیده زینب، دیدن کرد.
درخور توجه است که در میان نگرانی‌های روزافزون ایران از نفوذ ترکیه در سوریه، عراقچی همچنین به آرامگاه محمدعلی پاشا رفت؛ یکی از حکمرانان مصر (۱۱۸۴ تا ۱۲۲۷) که به اخراج عثمانی‌ها شهره است.

مهدی سنایی، معاون سیاسی رئیس‌جمهور ایران، در تاریخ ۲۸ آذر گفت که از زمان آغاز جنگ غزه در مهر ۱۴۰۲، تعاملات با قاهره افزایش یافته است.

سنایی بدون ارائه‌ی توضیحات بیشتر گفت که برای آغاز "گفتگوهای سیاسی" اقداماتی در دست انجام است.
معاون سیاسی رئیس‌جمهور تأکید کرد: "امیدواریم در آینده‌ی نزدیک...بازگشایی سفارتخانه‌های دو کشور را شاهد باشیم. "

مقامات و رسانه‌ها از طیف‌های مختلف سیاسی ایران از احتمال احیای روابط با مصر استقبال کرده‌اند.

علیرضا سلیمی، نماینده‌ی محافظه‌کار مجلس و عضو هیئت‌رئیسه، در تاریخ ۲ دی از تهران و قاهره خواست تا روند بازگشایی کامل سفارتخانه‌ها را سرعت بخشند و اظهار داشت که "ما معتقدیم برای این موضوع دیر هم شده است."
روزنامه‌ی اقتصادی پیشرو دنیای اقتصاد در تاریخ ۱ دی دیدار پزشکیان و سیسی را "لحظه‌ی تاریخی" خواند، و روزنامه‌ی تحت مدیریت دولت ایران مقاله‌ای با عنوان "نسیم دیپلماسی از تهران تا قاهره" منتشر کرد.

زمینه/تحلیل: همان‌طور که امواج.میدیا در آن زمان گزارش کرده بود، مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر وقت عراق، (۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱)، در سال ۱۴۰۰ تسهیلگر گفتگوهایی بین مصر و ایران بود.

با این حال، این تلاش‌ها در مهر ۱۴۰۱ و پس از تغییر دولت در بغداد متوقف شد.
فراتر از عراق، عمان نیز به طور غیرعلنی در حمایت از تعاملات بین مصر و ایران نقش داشته است.

روابط بین قاهره و تهران بیش از چهار دهه با تنش همراه بوده و تحت تأثیر درگیری‌های تاریخی و جنجال‌های سیاسی قرار گرفته است.

امضای پیمان صلح مصر با اسرائیل در سال ۱۳۵۷ -که مصر را به اولین کشور عرب همسایه‌ی اسرائیل تبدیل کرد که روابطش با تل‌آویو عادی‌سازی شده- تنش‌های زیادی با جمهوری اسلامی تازه‌تأسیس ایران و دیگر کشورهای عربی به وجود آورد.
روابط دوجانبه زمانی تیره‌تر شد که مصر به شاه مخلوع ایران، محمدرضا پهلوی (۱۳۲۰–۱۳۵۷)، پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ پناه داد.
در ادامه، نام‌گذاری یک خیابان در تهران به نام عامل ترور انور سادات، رئیس‌جمهور وقت مصر در سال ۱۳۵۹، و حمایت مصر از صدام حسین در طول جنگ ایران و عراق (۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷) شکاف بین دو کشور را عمیق‌تر کرد.
با این حال، تلاش‌هایی برای بهبود روابط انجام شد؛ از جمله تصمیم ایران در سال ۱۳۸۳ برای تغییر نام خیابانی که به اسم قاتل سادات نام‌گذاری شده بود. اما روابط به طور کامل عادی‌سازی نشد و تنها در نهایت نمایندگی‌های دیپلماتیک محدودی تأسیس شدند.

ایران از سقوط جانشین سادات، حسنی مبارک (۱۳۵۹ تا ۱۳۸۹)، در جریان اعتراضات بهار عربی استقبال کرد و به روی کار آمدن اخوان‌المسلمین نگاهی مثبت داشت.

با این حال، امید ایران برای تقویت روابط با قاهره در دوران اخوان‌المسلمین تا حد زیادی به دلیل اختلاف‌نظرها بر سر جنگ داخلی سوریه برآورده نشد.
از زمان به قدرت رسیدن السیسی در سال ۱۳۹۳، روابط قاهره و تهران تا حدی به دلیل همسویی بر سر مسائل کلیدی منطقه‌ای بهبود یافته است.
حمایت السیسی از بشار اسد، رئیس‌جمهور پیشین سوریه -که متحد ایران و مخالف اخوان‌المسلمین بود- به این همسویی کمک کرد.
با این وجود، نزدیکی مصر و ایران به دلیل مخالفت عربستان سعودی محدود شد. با تصمیم ریاض و تهران برای عادی‌سازی روابط در سال ۱۴۰۰، تحلیلگران بر این باورند که این مانع کلیدی برای بهبود روابط مصر و ایران به تدریج برطرف شده است.

چشم‌انداز: با برکناری اسد، تهران ممکن است انگیزه‌ی بیشتری برای بهبود روابط با کشورهای عربی داشته باشد. در عین حال، با توجه به سیگنال‌هایری که نشان می‌دهد قاهره به طور کامل پذیرای احتمال حکومت اسلام‌گرایان در دمشق نیست، مصر نیز ممکن است دلایلی برای گسترش روابط با ایران داشته باشد.

ایران بر بهبود روابط با کشورهای عربی تأکید کرده است تا هم تلاش‌های آمریکا برای منزوی کردن خود را متعادل کند و هم روند عادی‌سازی کشورهای عربی با اسرائیل را مهار کند. علی‌رغم جنگ غزه، هر دوی این عوامل احتمالاً در میان‌مدت همچنان تأثیرگذار باقی خواهند ماند.
پیامدهای احتمالی احیای کامل روابط شامل هماهنگی بین قاهره و تهران در مسائل کلیدی منطقه‌ای، مانند تحولات سوریه و جنگ غزه خواهد بود.